نویسنده: سیچو ماتسوموتو

ترجمه توشیمی ایتو و دکتر هاشم رجب زاده

«از پرسپولیس تا آسوکا» 

 

اشاره: سیچو ماتسو موتو(Seigho Matsumoto) شاید که محبوب ترین نویسنده داستان های رمزی و داستان های تاریخی در ژاپن امروز است. در نوشته های تحقیقی و تاریخی او، ایران و تمدن باستانی سرزمین ما نام و سیمایی آشناست. در این میان کتاب ارزنده او با عنوان پرسپولیس کاراآسوکائه perspolis kara Asuka؛ از پرسپولیس تا آسوکا(Tokyo: NHK, 1979) جای خاص دارد. آسوکا پایتخت و مرکز فرهنگی قدیم ژاپن تا سال 710 بود. ماتسوموتو در این کتاب کوشیده است تا نشانه هایی از داد و ستد دیرین فرهنگی میان ایران و ژاپن بیابد.

آنچه در زیر می آید، ترجمه فصل های ششم و هفتم «از پرسپولیس تا آسوکا» است که در آن ماتسوموتو با بررسی آثار شیشه بازمانده در گنجینه هوءریوجی و نیز طرح و ساخت این معبد و معابد آسوکا و شی تنوجی می کوشد تا سهم ونفوذ تمدن ایران را بر ژاپن در سده هفتم میلادی نشان دهد. ماتسوموتو در 1992 در هشتاد و سه سالگی درگذشت.

شیشه ایرانی در ژاپن باستان

با آنکه در چین ساخته ای شیشه ای رومی بسیار کم یافته شده است، در آثار غنی و گسترده ادب قدیم چین، بازمانده از دوره های متقدم ومتاخر هان (Han, به ترتیب، سالهای 202 پ.م، تا 7 م، و 23 تا 220 م) و دوره وی (Wei، سال های 220- 265 م) آمده که شیشه ها را دردوره امپراتوران سلسه تانگ (Tang) بسی ارج می نهادند ؛ اماشیشه هایی که درناحیه کی شو (Keishu) از زیر خاک در آمده دارای کیفیت نازلی است، و به احتمال در چین سن زوکا(Nizawa- Senzuka) را میتوان ساخته شده در شیراگی (Shiragi) به طرح و تقلید شیشه های ساسانی دانست؛ زیرا نگاره پرندگان و نمای قلب شکل نقش شده بر آن استادانه کار نشده است.

با این همه، به این قرینه که در دو ظرف شیشه به دست آمده در نیز اوا- سن زوکا ساخت ظریف و ماهرانه ای دارد، فوکائی گمان می برد که این ظرفها از سرزمین های خاوری و از طریق چین، کونان و کودارا (بخشی از کره کنونی) به ژاپن آورده شده است. راه مستقیم تجارت دریایی از مسیر جنوب هم، به احتمال از راههای اصلی وارد کردن شیشه های رومی به ژاپن بوده است. ظرفهای شیشه ای ضخیم رومی محفوظ مانده در گنجینه ی شوءسوئین (Shoso-in) در ژاپن با یکی از ظرفهای شیشهای یافته شده در مقبره آنکان شباهت نزدیک دارد، هر چند که این دو قطعه قرینه و جفت هم نیست(این یکی کوچکتر است).

فوکائی (باستان شناس فقید ژاپنی) نظر داده است که این ظرف شیشه ای استادانه تراش داده شده در سده ششم میلادی و در ژاپن (عصر پادشاهی امپراتور آنکان، سالهای 531- 535 م) یا در کره، یا حتی در چین (سالهای 502 - 557 م) ساخته شده است ؛ اما با توجه به اینکه فن شیشه سازی نمی تواند به این سرعت پیشرفت وتوسعه پیدا کند، و نیز گفته اند که صنعت کاران ظروف شیشه ای را ارج نمی نهادند و از این ظرفها آثاری (هنری) نمی ساختند، نمی توان این ظرفها را دستاورد استادکاران چینی در میانه سده ششم دانست. احتال قویتر این است که این کاسه های شیشه ای از شرق باستان، که برترین جایگاه شیشه سازی بود، به شرق آسیا آورده شد و سرانجام به ژاپن راه پیدا کرد. در دوره پادشاهی امپراتور آنکان تقریبا همزمان بود با عصر پادشاهی خسرو اول پادشاه ساسانی (سالهای 531-579 م). کاسه سفید رنگ شیشه ای محفوظ مانده در شوءسوئین و ظروف شیشه یافته شده در مقبره آنکان، به احتمال، با هم به ژاپن آورده شده است. گمان می رود که اولی را به تدیس بزرگ بودا (در نارا) نیاز کردند، که پس از سالیانی جزء گنجینه شوءسوئین شد، و دومی در تاریخی جلوتر با پیکر امپراتور آنکان درخاک نهاده شد. می دانیم که آثار بازمانده در شوءسوئین درسده هشتم میلادی فراهم شد.

فوکائی گمان برده است که ظرف شیشه ای سفید نگاهداری شده در شوءسوئین در ایران دوره ساسانی واز طریق چین به ژاپن راه پیدا کرد؛ زیرا این ظرف طرح ساسانی دارد و ساخت آن هم نفیس و استادانه است. تسونه ئو یوشی میزو(Tsuneo Yoshimizu). باستان شناس ژاپنی، هم نظری نزدیک به این دارد و می گوید که این ظروف شیشه ای در سده های چهارم و پنجم میلادی در بین النهرین ساخته شده است.

شیشه های رومی

شیشه های رومی بیشتر در نقاط زیر از خاک در آمده و یافته شده است: لولان و تونکوئو (تلفظ ژاپنی این نامهاست). در دون هوانگ چین، ناحیه اورال روسیه، کرچ (Kerch) در ساحل شمالی دریای سیاه، تیسفون، کوچا، پترا (Petra)، شبه جزیره عربستان. به تازگی نزدیک یک صد قطعه ظرف شیشه کهنه، که می بایست از ویرانه ها ربوده و با حفاری غیر مجاز به دست آمده باشد، با بازارهای عتیقه عرضه شده است.

از شیشه های رومی راه یافته از طریق آسیای غربی به شرق دور، درچین بسیار کم یافته شده است. به خصوص از آن گونه ظرف شیشه ای ضخیم تراش داده شده، مشابه ظرفهای یافته شده در مقبره امپراتور آنکان و بازمانده در شوءسوئین، در چین چیزی به دست نیامده است. به این قرینه می توان گفت که از میان سه راه تجاری، یعنی مسیر شمالی از طریق استپ های آسیا، مسیر میانه از خاک چین، و مسیر جنوب دریایی، این راه سوم، مسیر اصلی تجارت شیشه بوده است. گفته اند که این سه ظرف شیشه ای طرز رومی که در گنجینه شوءسوئین محفوظ است، و پس از سده هشتم میلاد ساخته شده است.

وارد کنندگان نفایس

سوای شیشه ای رومی، موضوعی دیگر که به بررسی آن دراینجا می پردازد، هویت کسانی است که این ظرفها را از خارج به ناحیه ی کینکی (در میانه ژاپن) آوردند. در تاریخنامه ملکه سایمی (سی و هفتمین امپراتور ژاپن که در سالهای 655 تا 661 بر تخت بود)، از مردمی از تخارا یاد شده است. اینان می بایست ایرانیان ساکن آسیای میانه (همان سغدیان) بوده باشند. به نوشته اعضای هیات سفارت ژاپن، به دربار تانگ چین (خاندانی که در سالهای 620 - 907 حکومت داشت)، همراه خود به ژاپن آوردند؛ وامپراتور درماه اوت سال 736 م به اینان بار داد. درماه نوامبر این سال نیز به این ایرانی ودیگر هم میهنان او که در اینجا بودند، عنوان احترامی(که نوع درجه آن ذکر نشده است) داده شد. این ایرانیان می بایست بازرگان بوده باشند.

هر چند که شرح آمده در این سند تاریخی درباره ایرانیان بسیار کوتاه است؛ اما از آن بر می آید که ایرانیانی چند در سده هشتم میلادی در ناحیه آسوکا(که کاخ شاهی در آن بود) می زیستند.

یکی از شاگردان ممتاز گانجین (Ganjin، راهب بودایی چنی که در سال 735 به ژاپن آمد) نیز، گویا ایرانیی از مردم بخارا بوده است.

به گفته یوشی میزو، قدیم ترین سندی که در آن از کاسه شیشه ای سفید محفوظ در شوءسوئین سخن آمده، متنی است که در سال 1193 (به مناسبت برگزار شدن دومین مراسم تقدیس مجسمه بزرگ بودا در نارا در همان سال ) نگاشته شده است. از این ظرف در متن وقفنامه مانند نوشته شده در سال 756 م سخن نیامده است. می توان تصور کرد که این ظرف در سده هفتم میلادی به ژاپن آمده و نخست در تملک یکی از خاندانهای متنفذ میانه حال بوده است، نه در گنجینه امپراتور شومو(چهل و پنجمین امپراتو ژاپن که در سالهای 724 - 748 پادشاهی داشت). احتمال می رود که تا سده دوازده میلادی این ظرف هفتم از آن بزرگ خاندان نیرومند سوگا (در گذشته 626 م) بود.

امیر هنرشناس

از پایان سده ششم تا میانه سده هفتم میلادی ناموری داناتر از اوماکو سراغ نداریم. پایگاه و کانون قدرت این امیر، ولایت ایماکی (تاکه چی کنونی )بود. او استادکاران را که از کودارا (شبه جزیره کره) و از طریق ولایت او به ژاپن می آمدند، فرا می خواند و آنان را به خدمت خود در می آورد و چون دارای خط و سواد و حساب دان بودند، آنها را در کار استیفای ایالت می یا که(که در اداره مستقیم دربار ژاپن بود) می گماشت. امیر سوگا با در اختیار داشتن خزاین سه گانه ثروتی هنگفت و نیرو و نفوذ بسیار فراهم آورد. خزاین سه گانه عبارت بود از : گنجینه خاندان سلطنت، خزانه دربار، خزانه اسباب و زیب و زیور های مراسم آیینی مذهبی (شینتو).

اوماکو این استادکاران آمده از کره را جز در کارهای مالی و حساب، در کارهای معماری و ساختمان نیز گمارد. از این میان بودند فناوران درودگری، آهنگری، سفالگری و نقاشی. در میان این سازندگان، استادکاران بناهای سنگی (به خصوص پایه و شالوده سنگی معابد ) هم بودند.

تراز تراش سنگ

سنگ کاری بازمانده از سده هفتم در دیوارهای چیده شده با سنگ های مکعب شکل، که بیشتر در بناهایی در شمال جزیره کیوشو(در جنوب ژاپن) می بینیم، چنان ظریف و دقیق است که کاغذ هم میان درز قطعه سنگ ها نمی رود. سنگ چینی این بناها با آنچه در گورهای باستانی دیده شده و فنی که در دیواره سازی معابد بودایی درکار آمده، مشابه است.

طراحان این دیواره های سنگی باید از استادکاران کودارا، که به خدمت خاندان قدرتمند سوگا در آمدند، بوده باشند.

همین طرح و طرز سنگ کاری را می توان در دیواره های جلوی پلکان و صفه ورودی تالارهای تخت جمشید دید. گمان می ورد که فن سنگ چینی دیواره هایی که از سده هفتم میلادی در ژاپن بازمانده است. از باختر آسیا آمده باشد. به نوشته کتیبه ای از داریوش، که در شوش یافته اند، سنگ تراشان بنای تخت جمشید از آناتولی غربی و جاهای دیگر آورده شدند.

طرح دو معبد بودای که در اوایل دوره تاریخی آسوکا (سده هفتم میلادی) بنا شده است، یکی شی تنّو - جی (که ورودی برج معبد، تالار اصلی، و نیز تالار تبلیغ آن بر یک محور اصلی بنا شده است)، و دیگری معبد آسوکا (که سه تالار اصلی آن یعنی تالار های میانی، شرقی، و غرببی بر محور برج معبد جای گرفته و تالار تبلیغ آن در پشت تالار میانی و با راهرویی فاصله ساخته شده است) قرینه سازی دارد. نقشه بناهای واکاکوسا- گاران، چوگو - جی، تا چی بانا- درا، یامادا- درا، و کنگو- درا در ژاپن و بخش عمده ای از معابد بودایی در کره به الگوی طرح معبد شی تنّو - جی (در اوساکا) است.

طراحان ایرانی معبد آسوکا

با آنکه طرح بنای معبد هوءریو- جی (Horyu-ji) درسده هفتم میلادی باز ساخته شده، قرینه سازی نمی نماید، باز هم قرینه سازی در طرح اصلی آن پیداست. به سخن دقیق تر، بنای معبد شی تنو- جی هم قرینه سازی تمام نیست. در قرینه سازی واقعی می بایست که دو بخش طرح یا بنا که نقشه آن را بدون الگو گرفتن از طرح آمده از کودارا (طرح معبد شی تنّو - جی ) رسم کردند، می بایست ازمردم سغد بوده باشند(یعنی از ایرانیان آسیای میانه) که رایزن فین خاندان سوگا بودند. قرینه سازی از ویژگی های هنر ساسانی بود. نمونه آن دست بافته ای است با نقش صحنه شکار، محفوظ در گنجینه شوءسوئین، که به تقلید طرح هنری ساسانی با نمای سوارکارانی که جانوران وحشی را شکار می کنند و تصویر درخت مقدس (درخت زندگی) در میان آن، ساخته شده است. طرح پرده ای تاشو (اسکرین) از پارچه، رنگ آمیزی شده به شیوه گرهی (این هم در گنجینه شوءسوئین)، که دو آهو را رو در روی هم و در دو سوی درخت زندگانی نشان می دهد، نیز از نمونه های هنری ایران ساسانی الگو گرفته است. می توان گفت که معبد آسوکا را معماران کودارا(از سرزمین کره) به هدایت استادکاران ایرانی ساختند. اوماکو(umako)، رئیس متنفذ سوگا، این عبادتگاه را در جای معبد خاص خاندان خود و وقف ارواح نیاکان این خاندان بنا کرد.

اسناد تاریخی

در میان کتابهایی که از تاریخ مناسبات شرق و غرب (آسیا) سخن دارد، آنها که از الگو گرفتن طرح معبد آسوکا از قرینه سازی ساسانی یاد کرده، بسیار اندک است؛ اما سویکو - کی، تاریخنامه ملکه سویکو، درباره ساختن شبکه های آبیاری اسناد فراوان به دست داده است. در سال 616 م آبادیهای متعدد ساخته شد و در سال 622 م نیز چند روستا و آبادی دیگر بنیاد کردند و نهرها و آبراههایی برای سیراب کردن کشتزارها ساختند و بزرگراهی میان نانیوا و آسوکا - نو - می یا گشوده شد. کار حفاری زمین در تخصص ایزانیانی بود که به فن ایجاد شبکه آبیاری (نهر و قنات و زهکشی) آشنا بودند. در این باره در فصل مربوط به آبیاری و قنات در این کتاب شرحی آمده است.

کوتاه اینکه بنا کردن معابد و ساختن تندیس بودا به شیوه توری (1) در دوره آسوکا (سده هفتم میلادی) و بناهای دیگر به دست کارگران بیگانه و با طراحی و استادکاری و هدایت سغدیان بود؛ و ژاپنی ها فقط کارگری و اجرای طرح این فناوران را داشتند.

پی نوشت ها :

1- کاراتسوکاری - نو توری karatsukari-no-Tori: پیکر ساز بزرگ زمانه خود (سده های هفتم و هشتم م) که تندیس های بودا را ساخت. تاریخ تولد و مرگش مشخص نیست. او نواده پیکرسازی بیگانه، که در سال 522 م به ژاپن آمده بود.

منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.